वज्रयान र शाकाहार: करुणाको मार्गमा तपाईंको भोजनको भूमिका
यो प्रश्न खानाको बारेमा मात्र होइन। यो हाम्रो अभ्यासको मुटुमा रहेको करुणा र अहिंसाको सिद्धान्तलाई हामीले आफ्नो दैनिक जीवनमा कसरी उतार्छौं भन्नेबारे हो। के हामीले गर्ने भोजनको छनोटले हाम्रो आध्यात्मिक यात्राको दिशा निर्धारण गर्न सक्छ? आउनुहोस्, यस विषयको गहिराइमा डुबुल्की मारौं।
करुणा र अहिंसा: वज्रयानको जग
बौद्ध धर्मका हरेक हाँगाको मूल आधार करुणा (Compassion) र अहिंसा (Non-violence) हुन्। वज्रयानमा, जहाँ बोधिसत्वको आदर्श सर्वोपरि हुन्छ, यो सिद्धान्त अझ महत्त्वपूर्ण बन्छ। बोधिसत्वको संकल्प भनेको केवल आफ्नै मुक्तिको लागि होइन, अपितु ब्रह्माण्डका हरेक प्राणीलाई दुःखबाट मुक्त गराउनु हो। यदि हाम्रो लक्ष्य सबै प्राणीको हित हो भने, के हामी आफ्नो जिब्रोको स्वादको लागि उनीहरूको जीवन लिने कार्यमा सहभागी हुन सक्छौं?
बुद्धका शिक्षाहरूले हामीलाई सिकाउँछ:
- सबै प्राणी समान छन्: हरेक प्राणी—मानिसदेखि कीरासम्म—सुख चाहन्छ र दुःखबाट बच्न चाहन्छ। यस आधारभूत चाहनामा हामी र उनीहरूबीच कुनै भिन्नता छैन। कसैको जीवन लिनु भनेको उनीहरूको सुख पाउने नैसर्गिक अधिकार खोस्नु हो।
- कर्मको अकाट्य नियम: कुनै पनि प्राणीको हत्यामा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा संलग्न हुनुले नकारात्मक कर्म सिर्जना गर्छ। यस्तो कर्मले हाम्रो मनलाई अशान्त बनाउँछ र आध्यात्मिक प्रगतिमा सबैभन्दा ठूलो बाधा बन्न सक्छ। वज्रयानका उच्च अभ्यासहरूका लागि शुद्ध चित्त आवश्यक पर्छ, र अहिंसा त्यसको पहिलो पाइला हो।
“त्रिविध शुद्ध मासु”: ऐतिहासिक बाध्यता र आजको यथार्थ
इतिहास हेर्दा, तिब्बत जस्ता उच्च हिमाली र कठोर भूभागमा वज्रयान फस्टायो, जहाँ खेतीपाती लगभग असम्भव थियो। त्यहाँका साधकहरूका लागि जीवन धान्न मासु खानु एक भौगोलिक बाध्यता थियो, करुणाको कमी होइन। यही सन्दर्भमा “त्रिविध शुद्ध मासु” (Triple-Pure Meat) को अवधारणा विकास भयो। यसअनुसार, यस्तो मासु खान सकिन्छ जुन:
- आफ्नो आँखाले मारेको नदेखिएको होस्।
- आफ्नो कानले मारेको नसुनेको होस्।
- आफ्नै लागि भनेर मारिएको हो भन्ने शंका नभएको होस्।
यो अवधारणाको उद्देश्य न्यूनतम नकारात्मक कर्म सिर्जना गर्नु थियो। तर, के आजको संसारमा यो तर्क सान्दर्भिक छ?
आज हामीले सुपरमार्केट वा रेस्टुरेन्टमा पाउने मासु औद्योगिक पशुपालन प्रणालीको उपज हो। यो प्रणाली हाम्रो माग पूरा गर्नकै लागि बनाइएको हो, जहाँ जनावरहरूलाई अकल्पनीय क्रूरतापूर्वक पालिन्छ र मारिन्छ। यस्तो अवस्थामा, “त्रिविध शुद्ध मासु” पाउनु लगभग असम्भव छ। हामीले किनेको हरेक मासुको टुक्राले त्यो क्रूर प्रणालीलाई समर्थन गर्छ, जसले हामीलाई अप्रत्यक्ष रूपमा भए पनि हिंसाको भागीदार बनाउँछ।
खुसीको कुरा, आज हामीसँग अनगिन्ती नैतिक विकल्पहरू छन्। दाल, गेडागुडी, तरकारी, फलफूल र वनस्पति-आधारित प्रोटिनहरू जताततै उपलब्ध छन्। धेरै महान् वज्रयान गुरुहरू, जस्तै परम पावन दलाई लामा र कर्मपाले पनि वर्तमान समयमा शाकाहार अपनाउन जोड दिनुहुन्छ, किनकि यो करुणाको सबैभन्दा स्पष्ट र व्यावहारिक अभिव्यक्ति हो।
भोजनको छनोट: तपाईंको अभ्यासको प्रतिबिम्ब
मैले पनि जब गुरुहरूको शिक्षा र औद्योगिक पशुपालनको वास्तविकतालाई गहिरो रूपमा मनन गरेँ, तब मैले आफ्नो आहार परिवर्तन गर्ने निर्णय लिएँ। सुरुमा यो चुनौतीपूर्ण लागे पनि, बिस्तारै यो मेरो बोधिसत्व संकल्पप्रतिको प्रतिबद्धताको एक महत्त्वपूर्ण हिस्सा बन्यो।
वज्रयान अभ्यास भनेको गुम्बाको ध्यान कोठामा मात्र सीमित छैन; यो हाम्रो हरेक कार्य, वचन र विचारमा करुणालाई जीवित राख्नु हो।
- सचेत भोजन (Mindful Eating): खाना खानुअघि एक क्षण सोच्नुहोस्—यो भोजन कहाँबाट आयो? यसको पछाडि कति प्राणीको पीडा लुकेको छ? यसले मेरो शरीर, मन र यो पृथ्वीलाई के असर गर्छ?
- पर्यावरणीय करुणा: औद्योगिक पशुपालन वन विनाश, जल प्रदूषण र जलवायु परिवर्तनको एक प्रमुख कारक हो। शाकाहारी जीवनशैली अपनाएर, हामी केवल जनावरहरूप्रति मात्र होइन, सम्पूर्ण पृथ्वीप्रति पनि आफ्नो करुणा प्रकट गर्छौं।
- करुणाको व्यावहारिक अभ्यास: शाकाहार अपनाउनु भनेको कुनै नियमको पालना गर्नु मात्र होइन, यो आफ्नो हृदयमा रहेको करुणालाई वास्तविक कर्ममा रूपान्तरण गर्नु हो। यो एक सानो कदम हो, तर यसले हाम्रो र अरूको जीवनमा विशाल सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
निष्कर्ष
अन्त्यमा, वज्रयान अभ्यासमा शाकाहारलाई कठोर नियमको रूपमा नहेरिएला, तर यो करुणा र प्रज्ञाको सिद्धान्तलाई आफ्नो जीवनमा एकीकृत गर्ने एक अत्यन्त शक्तिशाली र सान्दर्भिक माध्यम हो। ऐतिहासिक कारणहरू जे भए पनि, आजको आधुनिक विश्वमा, जहाँ नैतिक र स्वस्थ विकल्पहरू सहजै उपलब्ध छन्, शाकाहार रोज्नु हाम्रो बोधिसत्व संकल्पलाई सम्मान गर्ने सबैभन्दा सुन्दर तरिका हो।
तपाईंको भोजनको थाल तपाईंको करुणाको क्यानभास हो। यसलाई बुद्धिमानीपूर्वक छान्नुहोस्, र तपाईंको आध्यात्मिक यात्रा अझ गहिरो र अर्थपूर्ण बन्नेछ।
